Minh triết trong một nền dân nhạc

14:40 07/07/2015

LÊ ĐÌNH BÍCH

Sau lần dự buổi giảng dạy về văn hóa và âm nhạc của chúng tôi cho sinh viên Đại học SIT - Hoa Kỳ theo kế hoạch thường niên hợp tác giữa Đại học Cần Thơ và Đại học SIT, nghiên cứu sinh tiến sĩ âm nhạc Alexander M. Cannon, thuộc bộ môn âm nhạc học Đại học Michigan quyết định về Cần Thơ nghiên cứu âm nhạc Tài Tử Nam Bộ - một phần trong luận án tiến sĩ của anh.

Âm nhạc tài tử Nam bộ - Ảnh: internet

Chúng tôi đã đi từ ngạc nhiên này đến ngạc nhiên khác.

Năm 1780 cuộc di cư về Phương Nam hoàn tất, người Việt bắt đầu cuộc sống lập cư ở vùng đất mới với sự hòa hợp giữa các dòng văn hóa: Việt - Khmer Nam Bộ - Hoa và Chămpa.

Từ đây hình thành yếu tố văn hóa đa dân tộc mà hiếm thấy có một điều tương tự như thế trên bất cứ vùng địa lý - lịch sử nào trên thế giới!

Trong bối cảnh lịch sử khai sơn phá thạch, chữ Quốc Ngữ còn phôi thai, trường học chưa có, người Việt đã cùng ba dân tộc anh em còn lại sống trong mối giao hòa, bắt đầu hình thành nền văn hóa dân gian: dẫn đầu là ca dao và dân ca, ghi chép lại đời sống của người dân lập cư ở vùng đất mới!

Bất kì trong sinh hoạt nông thôn có yếu tố gì thì ca dao có yếu tố ấy:

Bông xanh, bông trng, bông vàng
B
ông lê, bông lu, đố nàng my bông?

Và âm nhạc thống nhất cách diễn đạt của ca dao mang tính cá nhân sang cách diễn đạt mang tính cộng đồng bằng cách tạo giai điệu, tiết tấu cho lời ca:

Lý Cây Bông

Bông xanh, bông trng ri li bông vàng ơi bn ơi
B
ông lê cho bng bông lu ơi bn ơi
L
à đố í a đố nàng bông ri li my bông.
L
à đố í a đố nàng bông ri li my bông.

Hoặc, ca dao:

Chim quyên ăn trái nhãn lng
Ng
ười dưng khác h đem lòng nh thương.

L
ý Chim quyên

Dân ca:

Chim quyên huy
Ăn trái huây
Nh
ãn ơ ơ ơ lng
Nh
ãn ơ ơ ơ lng
Ơi cô bn mình ơi!

Dân ca phát triển rực rỡ, đặc biệt là thể loại lý có hàng trăm bài miêu tả kể lại tất cả sinh hoạt đồng quê của người Nam Bộ: Lý Lu Là, Lý Cây Bông, Lý Chiều Chiều, Lý Ngựa Ô, Lý Con Sáo, Lý Giao Duyên, Lý Phước Châu, Lý Thập Tình, Lý Đồng Quê, Lý Phước Kiến, Lý Ngựa Ô Nam, Lý Sâm Thương, Lý Ngựa Ô Bắc, Lý Đêm Trăng, Lý Mù Sương, Lý Son Sắt, Lý Qua Cầu, Lý Cái Mơn, Lý Tư Phùng, Lý Hoa Dừa, Lý Mỹ Hưng, Lý Con Khỉ, Lý Đất Giồng, Lý Chia Tay, Lý Chim Xanh, Lý Ba Tri, Lý Trăng Soi...
 

GS-TS Trần Văn Khê trong một buổi nói chuyện về nghệ thuật đờn ca tài tử - Ảnh: TT&VH


Nền dân ca phát triển đòi hỏi sự hỗ trợ của nhạc cụ khi diễn tấu và thế là nền âm nhạc dân gian phôi thai của người Nam Bộ hình thành - tiền thân của Ca Nhạc Tài Tử Nam Bộ sau này.

Âm nhạc Tài Tử Nam Bộ (chữ tài tử: Amateurs vốn là tiếng Pháp dùng để gọi những người nhạc sĩ không chuyên nghiệp mà sử dụng thành thạo nhạc khí và ca hát điêu luyện).

Nhạc cụ của âm nhạc tài tử có ba bộ (family):

- Bộ gõ (percussion)

- Bộ dây (string)

- Bộ hơi (wind)

Bạn sẽ rất ngạc nhiên vì sao Bộ gõ đứng đầu? Nhạc cụ trong bộ gõ này là gì?

Thật thú vị bộ gõ chỉ có một nhạc cụ duy nhất mà thôi: đó là chiếc song lang. Song lang là nhc c dn đường (leading instrument), là nhạc trưởng của dàn nhạc tài tử. Tiếng song lang thật kỳ lạ: độ vang của nó không có một nhạc cụ nào sánh bằng, ngồi gần nghe rất rõ rất hay, không chát tai mà ngồi xa bao nhiêu cũng nghe rất hay, rất rõ! Ai là người đầu tiên chế tác ra nhạc cụ này hẳn phải được vinh danh như nhạc sĩ - nhà sáng tạo thiên tài!

Chỉ người giỏi nhất trong ban nhạc mới sử dụng song lang để giữ nhịp cho cả dàn nhạc.

Chiếc song lang được đặt dưới chân người nhạc trưởng trong khi ông vẫn sử dụng một nhạc khí thuộc bộ dây.

Bộ dây phong phú hơn rất nhiều. Nó bao gồm: độc quyền (1 dây), đàn cò, đàn gáo, đàn kìm, đàn sến (2 dây), đàn sến (3 dây), thập lục huyền cầm hay còn gọi là đàn tranh (16 dây) và đặc biệt là cây đàn ghi ta phím lõm (sự kết hợp tuyệt vời giữa tây ban cầm và âm nhạc ngũ cung Việt Nam).

Người Nam Bộ đã sáng tạo ra cây đàn độc nhất vô nhị trên thế giới này: nó vừa có thể chơi nhạc phương Tây và đồng thời chơi nhạc Việt Nam.

Nó vừa hoàn thành vai trò tiết tấu/hòa âm của âm nhạc phương Tây lại đồng thời thể hiện trọn vẹn giai điệu mượt mà, uốn lượn của phương Đông.

Đây là nhạc cụ mở màn đánh dấu tâm thức cởi mở, cách tân của người Nam Bộ: Cái gì hay của người ta học, để bổ sung vào cái vn có ca ta. Vừa chơi được nhịp điệu boléro, tango... của phương Tây lại vừa nhấn nhá từng nốt thẳm sâu, lắng đọng của tâm hồn người Việt rời bỏ quê hương trên đường khẩn hoang lập đất!

Trong thời gian ở Cần Thơ, Alex đã học và nghiên cứu cây đàn sến ba dây - một nhạc cụ cùng bộ dây với đàn kìm gần như đã mai một, thất truyền. Đây là cây đàn có nguồn gốc từ TẦN CẦM (tiếng Hoa đọc là Qin Qin), một loại đàn đời Tần (Tần Thủy Hoàng 221 - 207 Tr.CN).

Nếu Kìm 2 dây gồm một dây đài và một dây tiếu (một dây âm và một dây dương) thì sến gồm 3 dây chỉ tam tài: Trời - Đất - Người.

Dây hò (dây 3) là Đất

Dây liêu (dây 1) là Trời

Dây xang (dây 2) là Người.

Thượng thông thiên văn, hạ đạt địa lý, trung tri nhân sự.

Dây 3 và dây 1 cách nhau một quãng tám đúng tạo nên hòa âm song thanh rất tuyệt vời làm nền cho dây giữa (dây 2) tha hồ nhấn nhá, bay bổng! Dây giữa được định vị ở âm XANG là chủ âm của hệ thống ngũ cung. Nếu hò (giốc - mộc) chỉ sự mềm mại, khởi đầu; xự (chủy - hỏa) chỉ sự thôi thúc, vui tươi; xê (thương - kim) chỉ sự mượt mà, man mác; cống (vũ - thủy) chỉ sự tha thiết, xót xa thì XANG (cung - thổ) năm ở trung cung của ngũ hành hàm chứa tất cả.

Ôi! Cả một nền minh triết ẩn chứa trong một cây đàn!

Bây giờ chúng ta lại khởi đầu với thúng đàn nhỏ gọn hình trái bí rợ (lục giác). Người Hán gọi là Mai Hoa Cầm (Đàn Hoa Mai 6 cánh) tượng trưng cho lục căn: mắt - tai - mũi - lưỡi - thân - ý. Đây là cơ sở để tiếp xúc với lục trần: sắc - thanh - hương - vị - xúc - pháp.

Sáu tên giặc (lục tặc) này nếu được nuôi dưỡng bằng âm nhạc thanh cao sẽ trở nên thuần hậu, giản phác! Quả đúng như lời Frederic Chopin: “Kẻ kia, nhà ngươi không yêu âm nhạc - đồ lưu manh, trộm cướp!”

Thùng đàn sến kín cả hai mặt trước và sau nên âm thanh tự do bay bổng bởi sân khấu dân gian âm nhạc Tài Tử là một vòng tròn. Thật là thi vị khi người nhạc sĩ cẩn lên mặt cần đàn những hoa văn tế nhiệm cho riêng mình: họa trung hữu nhạc, nhạc trung hữu họa!

Mười bốn phím đàn - đúng hai bát độ - tràn lên hai phím trên mặt thùng đàn thật đẹp: cái gì bất cân đối, chệch chuẩn thì sống động lạ thường!

Và con số 14 (là bội số của con số 7 - số của triết học và toán học). Đó là con số vị tế, chưa tròn: trăng còn một ngày nữa mới đầy, nhạc còn một cung nữa mới dứt - nên ta nghe mà lòng còn luyến tiếc!

Đặc biệt trong việc phân cung thì dây hò và dây liêu đều trở lại nốt ban đầu, dây XANG cũng vẫn ở trung cung.

Đầu cần đàn có 3 trục lên dây: số chẵn - âm (2 trục) nằm dưới và số lẻ - dương (1 trục) nằm trên - đây chính là trục lên dây giữa: nhân sinh thiên địa, gian nhất nghịch lữ.

Ba trục tượng trưng cho tam tài mà cũng là tam vô tư: trời không che riêng ai, đất không chở riêng ai, mặt trời, mặt trăng không rọi sáng cho riêng ai!

Cuối cùng là đỉnh cần đàn hình một con dơi - tượng trưng chữ PHƯỚC. Đây cũng là loài vật khi ngủ thì lấy cánh che mưa gió.

Phải chăng đó là dấu tích lưu lại cho đời sau cung bậc giang hồ, khai sơn phá thạch của tiền nhân!

L.Đ.B  
(SDB17/06-15)







 

Đánh giá của bạn về bài viết:
0 đã tặng
0
0
0
Bình luận (0)

  • Nhạc và lời: NGUYỄN VĂN VŨ

  • TÔN THẤT BÌNH

    Nếu dân ca là suối nguồn cảm hứng của nhân dân lao động trong cuộc sống thì hò là phương thế thể hiện tâm tình tràn đầy xúc cảm một cách trung thực nhất.

  • VĂN CAO
           Hồi ký

    Sau triển lãm Duy nhất 1944 (Salon Unique), tôi về ở một căn gác hẹp đầu phố Nguyễn Thượng Hiền.

  • TÂM HẰNG NGUYỄN ĐẮC XUÂN  

    Tin từ Làng Mai Pháp quốc cho biết: Đêm giao thừa Thầy nói về Phạm Duy cho khoảng 70 cháu sinh viên Việt Nam về thăm Làng. Bài giảng này cũng là một loại hommage(1) cho Phạm Duy. Có thể nghe lại trên mạng chỗ Pháp Thoại online của Thầy vào ngày 30 Tết vừa rồi.

  • Trưa ngày 27/01/2013, cây đại thụ của làng nhạc - Nhạc sĩ Phạm Duy – đã qua đời, hưởng thọ 93 tuổi. Nhạc sĩ Phạm Duy có số lượng tác phẩm âm nhạc đồ sộ, trong đó có nhiều tác phẩm nổi tiếng. Khi còn sống, nhạc sĩ Phạm Duy cũng thường xuyên cộng tác với Tạp chí Sông Hương. Chúng tôi xin đăng lại bài viết cuối cùng của nhạc sĩ đã gởi cho tòa soạn trước khi mất và đã được đăng trên Sông Hương số Tết Quý Tỵ 2013, như một nén hương tưởng nhớ người nhạc sĩ tài hoa.

  • “Đời là những cơn mưa vô thường/ Trói chân em bên đường/ Nước dâng cao chân tường/ Đường xa chân ướt phơi nắng dầm sương”...

  • NGUYỄN TẤN TÔN NỮ Ý NHI

    Trong ý niệm của nhiều người từ hạng trí thức cao cho đến bình dân, ngoại trừ dân nghiên cứu dân tộc nhạc học, hát xẩm là một thể loại âm nhạc có xuất thân thấp kém, luôn gắn liền với hình ảnh của người khiếm thị và cây đàn nhị từ góc phố, sân đình hay bãi chợ. Nhắc đến hát xẩm, đa phần người ta liên tưởng ngay đến những ca từ mộc mạc, dung dị và lắm khi dung tục.

  • NGUYỄN ĐẮC XUÂN 

    Đêm giới thiệu Trường ca Hàn Mặc Tử, tại Học viện Âm nhạc Huế thầy Trần Văn Khê và nhạc sĩ Phạm Duy đã đưa chúng ta đi từ cõi thực mộng mơ trải qua những đau đớn, vật lộn với cơn đau đến ngất lịm và cuối cùng nương tựa vào niềm tin tâm linh để hiện hữu.

  • TRƯƠNG ĐÌNH NGỘ

    Thượng thanh khí tiết ra nguồn tinh khí
    Xa xôi đời trăng mọc nước Huyền Vi
    Đây Miên Trường, đây Vĩnh Cữu tề phi
    Cao cao vượt hai hàng bóng vía


  • (Bản dịch của Trương Đình Ngộ)

  • NGUYỄN THỤY KHA

    Có thể nhận ra sự giao hòa giữa nhiều chiều cảm xúc trong quá trình thai nghén bài hát "Thiên Thai". Song có lẽ cái lớn nhất, cái bao trùm, cái gốc để tỏa ra sự tràn trề giai điệu của bài hát này chính là sự phản ảnh có thực của một dòng sông nào đó.

  • ĐẶNG TIẾN “Bộ môn” Thơ đang lùi bước trong xã hội hiện đại. Đời sống đô thị nhanh bước theo nhịp tiến hóa của công nghiệp, đẩy lùi biên độ của thơ: kỹ thuật hiện đại cung cấp cho quần chúng - nhất là thanh niên - những phương tiện giải trí và truyền thông hấp dẫn và nhanh chóng hơn những bài bản vần vè trước đây - dù sao cũng gắn liền với nếp sống nông thôn.

  • NGUYỄN HOÀN Nhân kỷ niệm 10 năm ngày nhạc sĩ Trịnh Công Sơn về cõi thiên thu 1/4 (2001-2011), Nhà xuất bản Trẻ xuất bản cuốn sách “Thư tình gửi một người” tập hợp hơn 300 trang thư tình của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn gửi Ngô Vũ Dao Ánh, người tình có ảnh hưởng mạnh mẽ và lâu bền trong cảm hứng sáng tạo âm nhạc của nhạc sĩ.

  • DƯƠNG BÍCH HÀDân tộc Tà Ôi, cũng như các dân tộc cư trú dọc Trường Sơn, âm nhạc là một bộ phận thiết yếu trong đời sống văn hóa của họ, nó không chỉ mang chức năng giải trí đơn thuần mà gắn liền với tín ngưỡng, với đời sống tâm linh, là phương tiện để tiếp xúc với thần linh.

  • NGUYỄN THỊ HỒNG SANHNgười ta gọi Trịnh Công Sơn là “sứ giả tình yêu”, “người tình của mọi thế hệ”, nhưng có lẽ chức danh “con người thi ca” mà nhạc sĩ Văn Cao yêu mến dành tặng cho ông là phù hợp hơn cả.

  • TrẦn thỊ AnCho đến nay, ca trù vẫn là một thể loại văn chương âm nhạc rất xa lạ với đông đảo đại chúng. Trong ấn tượng chung, ca trù là một sinh hoạt âm nhạc trước hết gắn với lễ lạt của các ông hoang bà chúa hay các miếu đền, sau nữa là thú ăn chơi ở dinh quan, thậm chí trở nên sa đọa và trụy lạc nơi ca quán.

  • NGUYỄN THỤY KHATừ sau "Đề cương văn hóa" của Đảng ra đời năm 1943 sáu chữ "Dân tộc - khoa học - đại chúng" đã trở thành tâm niệm của những chiến sĩ cách mạng làm công tác văn hóa. Song ngay cả khi Cách mạng tháng Tám thành công, rồi cả dân tộc bước vào cuộc trường kỳ kháng chiến thì cho đến trước chiến dịch Điện Biên, chữ "Dân tộc' trong "Đề cương văn hóa" vẫn chỉ được các nghệ sĩ khai thác ở những vốn cổ của người Kinh, trong đó có nghệ thuật âm nhạc.

  • NGUYỄN THỤY KHATrong hai đêm 2 và 3.06.2004 tại Nhà Hát Lớn, Hà Nội đã diễn ra chương trình hoà nhạc của Dàn Nhạc Giao Hưởng Việt Nam dưới sự chỉ huy của Giáo sư - Nhạc trưởng người Anh Colin Metters - Cố vấn âm nhạc và nhạc trưởng hợp tác chính của Dàn Nhạc Giao Hưởng Việt Nam trong dự án 5 năm nhằm củng cố và phát triển dàn nhạc lên ngang tầm quốc tế.

  • VĂN THAO... Tôi tập tễnh bước một leo lên cầu thang ngôi nhà số 108 phố Yết Kiêu vào một ngày giáp tết năm 1976. Đã sang tiết xuân, trời nắng nhẹ mà vẫn lạnh. Tiếng đàn dương cầm vọng ra. Một điệu vans. Giai điệu của bản nhạc mượt mà, lấp lánh như những hạt nắng xao động trên vòm cây. Một giai điệu mà tôi chưa nghe bao giờ.

  • MẶC HY    Hồi kýThế là tôi và Lê Lự, mấy đêm nay, lại được nằm chỏng khoèo trên mấy tấm ván nóc chuồng trâu nhà mẹ An tại Khe Giữa để đón một cái Tết thứ hai ở chiến khu Ba Lòng.