‘Nhật ký trong tù’ ở Thụy Điển

15:10 26/09/2022

VÕ BÙI LÊ LAM

Hình chụp Bìa 1 và một tranh minh họa trong Bản dịch năm 1970 - Ảnh: tư liệu

1. Sưu tầm Nhật ký trong tù bằng các ngôn ngữ Bắc Âu

Có lẽ cùng với Truyện Kiều, Nhật ký trong tù của Chủ tịch Hồ Chí Minh là tác phẩm đã được dịch ra nhiều thứ tiếng nhất của văn học Việt Nam. Cho đến nay tập thơ này đã được dịch ra bao nhiêu ngôn ngữ và có bao nhiêu bản dịch? Để trả lời câu hỏi này, chúng tôi thử tìm hiểu qua internet và nhận được những con số khác nhau về số ngôn ngữ, theo các năm ghi trong dấu ngoặc đơn: 11 (2015)¹, 25 (2007, 2013)², 30 (2013)³, 32 (2013)⁴. Với mong muốn được biết rõ hơn về vấn đề này, chúng tôi thử tìm hiểu và sưu tầm các bản dịch Nhật ký trong tù sang các ngôn ngữ Bắc Âu.

Trong các bài viết về Nhật ký trong tù đã được dịch sang tiếng nước ngoài mà chúng tôi đọc được chỉ thấy nhắc đến hai ngôn ngữ ở Bắc Âu đã có Nhật ký trong tù là tiếng Đan Mạch và tiếng Thụy Điển. Nhưng qua tìm hiểu, chúng tôi được biết ở Bắc Âu còn có Nhật ký trong tù bằng tiếng Phần Lan và tiếng Na Uy đã được dịch và xuất bản cách đây hơn nửa thế kỷ.

Nhật ký trong tù bằng tiếng Phần Lan có tên Ho Tsi Minh: Poliittisen vangin runot do nhà thơ Phần Lan, Pentti Saarikoski dịch, được xuất bản ở Helsinki lần đầu tiên vào năm 1969, sau đó được tái bản 2 lần vào năm 1970⁵. Còn Nhật ký trong tù bằng tiếng Na Uy có tên Ho Chi Minh: Dagbok frå fengslet do nhà thơ Na Uy, Tor Obrestad dịch, được xuất bản lần đầu tiên ở Oslo năm 1969 và lần thứ hai năm 1973⁶.

2. Bản dịch Nhật ký trong tù bằng tiếng Thụy Điển

Với sự giúp đỡ của Thư viện Quốc gia Thụy Điển và Thư viện Trường Đại học Lund (Thụy Điển), chúng tôi đã tìm được hai bản dịch Nhật ký trong tù bằng tiếng Thụy Điển là Dagbok från fängelset (Nhật ký trong tù) và Ho Chi Minh - Dikter (Hồ Chí Minh - Thơ) của nhà thơ, dịch giả Jan Kunicki. Trong một bài viết năm 2013, dịch giả Thúy Toàn có liệt kê Nhật ký trong tù bằng một số ngôn ngữ, trong đó có tiếng Thụy Điển, song chúng tôi không biết bản nào trong số hai bản dịch này được tác giả nói đến. Chúng tôi đồ rằng Dagbok från fäng có thể là bản dịch đã được sưu tầm và nói đến trong bài báo mà tôi đọc được.

Ảnh chụp Trang bìa và 3 trang giữa của bản dịch Dikter

2. 1. Ho Chi Minh - Dikter (Hồ Chí Minh - Thơ)

Là một cuốn sách mỏng khổ nhỏ (brochure) gồm 6 trang có kích thước 24,5 x 11cm, với 27 bài thơ có trong tập Nhật ký trong tù của Chủ tịch Hồ Chí Minh được Jan Kunicki dịch sang tiếng Thụy Điển, do Författarcentrum (Trung tâm tác giả) xuất bản tại Stockholm vào năm 1969. Trong bản dịch này, tác giả không cho biết các bài thơ được dịch từ nguồn nào.

Ở trang bìa và cũng là trang 1, nửa trên in bức ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh, phía dưới ảnh là dòng chữ HO CHI MINH và DIKTER. Còn nửa dưới có bài thơ Efter läsningen av “De tusen poeternas antologi” (Cảm tưởng đọc “Thiên gia thi”). Còn 5 trang khác, bên cạnh các bài thơ, phía cuối của mỗi trang có in một bức tranh khắc gỗ nghệ thuật dân gian Việt Nam rất đẹp. Để có được bản photocopy bản dịch hiếm hoi này, từ thông tin của Thư viện Quốc gia Thụy Điển, chúng tôi đã đăng ký với dịch vụ mượn quốc tế của Thư viện công cộng Helsinki. Sau hai ngày đăng ký, chúng tôi nhận được tin báo, tài liệu này quá cũ và hiếm nên Thư viện Thụy Điển không cho mượn mà chỉ phục vụ photocopy với giá 8 euro. Sau 1 tuần, tôi nhận được thư báo đến thư viện gần nhà ở Helsinki nhận bản photo và hết sức bất ngờ không phải trả tiền, vì chất lượng bản photo không còn được tốt.

2. 2. Dagbok från fängelset (Nhật ký trong tù).

Dagbok från fängelset gồm 142 trang in trên giấy thô, khổ 15 x 19,5cm, do FIBs Lyrikklubb (Câu lạc bộ Thơ Thụy Điển) xuất bản lần đầu năm 1970 và tái bản năm 1975. Đây là bản dịch Nhật ký trong tù có dung lượng lớn nhất trong bốn bản dịch tiếng Bắc Âu, với Lời giới thiệu gồm 9 trang (tr.7-16), 3 trang “Sự thật về Nhật ký trong tù” - dịch nội dung trả lời phỏng vấn nhà báo phương Tây của Chủ tịch Hồ Chí Minh được in trong bản dịch tiếng Pháp của Phan Nhuận (tr.17-19), 2 trang giới thiệu và phân tích bài thơ “Ra tù tập leo núi” (tr. 20- 21). Bài thơ này còn được in lại ở bìa 4, phía dưới tiểu sử tóm tắt của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Phần Nội dung gồm 97 bài thơ được dịch sang thơ tự do Thụy Điển, trong đó có 28 bài đã đăng trong Ho Chi Minh - Dikter, với một số chỉnh sửa nhỏ. Sau phần nội dung có tiểu sử Chủ tịch Hồ Chí Minh (tr. 133-138) và chú thích có trong các bài thơ (tr. 139-140). Bên cạnh các phần trên, Dagbok från fängelset còn có 5 bức tranh minh họa bằng vải cắt của họa sĩ đồ họa Thụy Điển, Svenolov Ehren (1927 - 2004). Trong lời giới thiệu, Jan Kunicki cho biết: “Hồ Chí Minh viết “Nhật ký trong tù” không phải bằng chữ Quốc ngữ mà bằng chữ Hán cổ. Tôi không biết tiếng Hán cổ. Tôi đã dịch tất cả những bài thơ này từ tiếng Ba Lan, một số bài tôi có so sánh bản dịch của mình với bản dịch tiếng Anh.”

Đáng chú ý hai lần ông dẫn lời Chủ tịch Hồ Chí Minh nhắc lại từ Tuyên ngôn của nước Mỹ trong bản Tuyên ngôn độc lập của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Ngoài ra còn kể lại một số hoạt động của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong những năm đi tìm đường cứu nước và việc ông đã đọc được tin Chủ tịch Hồ Chí Minh qua đời qua các phương tiện truyền thông thế giới như thế nào. Đây là Lời giới thiệu dài nhất (9 trang) trong các bản dịch Nhật ký trong tù sang các ngôn ngữ Bắc Âu và có lẽ của các bản dịch sang các ngôn ngữ khác.

3. Jan Kunicki - nhà thơ, dịch giả Ba Lan yêu quý Chủ tịch Hồ Chí Minh và Việt Nam

Tôi thật bất ngờ khi biết được Jan Kunicki là nhà thơ, dịch giả người Ba Lan. Ông sinh ngày 1 tháng 7 năm 1938 tại Viareggio, Tuscany (Ý) và lớn lên ở Poznan (Ba Lan) trong một gia đình tương đối khá giả, cha là một bác sĩ đã tham gia cứu chữa cho nhiều nạn nhân trong Chiến tranh thế giới thứ hai ở Ba Lan.

Năm 1961, khi ở tuổi 23, Jan Kunicki du lịch đến Stockholm (Thụy Điển) và ở lại đây không trở về Ba Lan nữa. Sau hai năm sống ở Uppsala và Stockholm, Kunicki chuyển đến Lund, cách Stockholm khoảng 600km về phía tây nam. Bạn bè Thụy Điển vào cuối những năm 1960 gọi Jan Kunicki với tên thân mật là Isio. Là một người yêu thích văn học, Kunicki đã kết giao với các nhà văn và nghệ sĩ Thụy Điển. Kunicki đã học tiếng Thụy Điển và bắt đầu dịch các tác phẩm văn học, sân khấu và điện ảnh Ba Lan sang tiếng Thụy Điển. Ông cũng sáng tác thơ bằng tiếng Thụy Điển.

Tập thơ đầu tiên Det är enkelt att leva (Thật dễ sống) của Kunicki được nhà xuất bản Bo Cavefors xuất bản năm 1977. Đó là những bài thơ tự truyện, được viết từ năm 1974 đến năm 1977. Các bài thơ viết về Thụy Điển, quê hương mới của ông, về sự cô đơn và chủ đề chiến tranh. Chiến tranh cũng là chủ đề trong tập thơ cuối cùng của ông, mang tên “Krig och fred” (Chiến tranh và Hòa bình), được đăng trọn trên số 22 năm 2004 của Tạp chí Văn hóa Serum từ Malmö. Trong các bài thơ này, Jan Kunicki viết về những ký ức thời thơ ấu của mình từ Thế chiến thứ hai ở Ba Lan. Các bài thơ mô tả sự áp bức của Đức quốc xã và khao khát hòa bình.

Theo dữ liệu từ Thư viện Quốc gia Thụy Điển, Jan Kunicki đã sáng tác và dịch tổng cộng 18 tác phẩm, trong đó có 4 sáng tác (2 vở kịch, 2 tập thơ), 12 tác phẩm dịch chung và 2 tác phẩm dịch riêng là Dikter (1969) và Nhật ký trong tù, xuất bản lần đầu năm 1970 và tái bản năm 1975. Trong bản dịch năm 1969, Jan Kunicki không nói 27 bài thơ của Hồ Chủ tịch ông dịch từ nguồn nào. Nhưng ta có thể đoán được ông dịch từ bản dịch tiếng Ba Lan có tên Dziennik więzienny (Nhật ký trong tù) do vợ chồng nhà thơ Ba Lan, Maria Kurecka & Witold Wirsza dịch và nhà xuất bản Państwowy Instytut Wydawniczy xuất bản năm 1962.

Bia tưởng niệm và khu mộ vô danh ở Nghĩa trang Lund

Người viết tại khu mộ vô danh ở Nghĩa trang thành phố Lund, tháng 6-2022

Trong suốt thời gian ở Thụy Điển, Jan Kunicki sống trong cảnh nghèo khó, chủ yếu ở Lund và nhiều năm không có nhà. Tuy vậy, vốn là một người có tư tưởng cánh tả, ông đã tham gia rất tích cực trong phong trào phản đối chiến tranh, đòi hòa bình cho nhân dân Việt Nam. Jan Kunicki qua đời ngày 13 tháng 3 năm 2008 ở tuổi 69 tại Lund sau một thời gian lâm bệnh. Tang lễ của Kunicki được tổ chức tại Nhà nguyện Phục sinh ở Nghĩa trang Norra Kyrkogården của thành phố Lund ngày 24/4/2008.

Với mong muốn tìm đến nghĩa trang này để tìm và viếng mộ Jan Kunicki, như đã từng đến viếng mộ nhà thơ, dịch giả Nhật ký trong tù bằng tiếng Phần Lan, chúng tôi đã liên lạc với Ban quản lý nghĩa trang Norra Kyrkogården. Chỉ 2 ngày sau khi gửi email đi, chúng tôi nhận được email trả lời từ một người phụ trách nghĩa trang cho biết Jan Kunicki không có mộ và bia riêng mà bình tro cốt của ông được chôn xuống một khu vực ẩn danh gọi là “minneslund” (tiếng Thụy Điển) của Nghĩa trang. Tuy nhiên, chúng tôi cũng đã đặt vé đi Lund và đến tận Nghĩa trang Norra Kyrkogården để thăm nơi có chôn bình tro cốt của ông, song vì đại dịch Covid-19 thêm chủng mới Omicron ở cả Phần Lan và Thụy Điển nên chúng tôi đành hủy chuyến đi.

Qua một số bài viết của các đồng nghiệp của Jan Kunicki mà chúng tôi đọc được, không thấy nói đến gia đình riêng của ông. Có lẽ Jan Kunicki không lập gia đình và không có con. Chúng tôi cũng đã nhờ người bạn hiện ở Warszawa tìm hiểu thêm về Jan Kunicki từ các Thư viện và Lưu trữ ở Ba Lan, song đáng tiếc là không tìm được tư liệu gì bằng tiếng Ba Lan và ở Ba Lan về ông.

Như vậy, từ một số tư liệu ít ỏi bằng tiếng Thụy Điển, giờ đây chúng tôi chỉ biết được Jan Kunicki đến Thụy Điển năm 23 tuổi. Sáu năm sau (1969), với tình cảm yêu quý, khâm phục Chủ tịch Hồ Chí Minh và cuộc đấu tranh giành độc lập của nhân dân Việt Nam ở tuổi 29, ông đã dịch và công bố 27 bài thơ của Chủ tịch Hồ Chí Minh sang tiếng Thụy Điển và 1 năm sau (1970), ông đã dịch tiếp 69 bài thơ khác trong Nhật ký trong tù và xuất bản lần thứ nhất. Năm 1975, bản dịch này được xuất bản lại lần thứ hai. Hiện nay cùng với 16 tác phẩm khác, hai bản dịch Nhật ký trong tù của Chủ tịch Hồ Chí Minh do Jan Kunicki thực hiện có mặt ở 26 thư viện công cộng trên khắp Thụy Điển.

V.B.L.L
(TCSH46SDB/09-2022)

------------------------------
¹https://tulieuvankien.dangcongsan.vn/c-mac-angghen-lenin-ho-chi-minh/ho-chi-minh/nghien-cuu-hoc-tap-tu-tuong/tap-nhat-ky-trong-tu-cua-bac-ho-da-duoc-dich-ra-bao-nhieu-thu-tieng-va-dich-tu-nm-nao-2109
²http://www.tapchivannghedatto.org.vn/tintuc.aspx?ID=687
³ http://ditichhochiminhphuchutich.gov.vn/ban-be-quoc-te-va-tac-pham-nguc-trung-nhat-ky--557
⁴ https://nhandan.vn/vanhoa/ra-mat-ban-dich-nhat-ky-trong-tu-tieng-an-ba-ni-245687/
⁵ https://kinhtedothi.vn/ban-dich-nhat-ky-trong-tu-bang-tieng-phan-lan-chua-duoc-biet-den-409560.html
⁶ https://vietvafin.wordpress.com/2021/01/20/mot-ban-dich-nhat-ky-trong-tu-bang-tieng-na-uy-chua-duoc-biet-den/

Đánh giá của bạn về bài viết:

0 đã tặng

Bày tỏ cảm xúc Mã QRCode

Bình luận (0)

Xem thêm

Chất thiền trong tác phẩm nhiếp ảnh của Hiroshi Sugimoto

HIỀN LÊ

Hiroshi Sugimoto (sinh năm 1948 tại Tokyo) là nhà kiến trúc sư, nhiếp ảnh gia người Nhật.
Triết gia của cuộc khêu gợi cảm quan

Palomar là tác phẩm hư cấu cuối cùng của Italo Calvino (1923 - 1985), một trong những nhà văn lớn nhất của Ý ở thế kỉ 20, xuất bản tháng 11 năm 1983.
Ngôi Chùa Tự Tại giữa cõi cách ly

TRẦN KIÊM ĐOÀN

Nếu bình thường thì giờ nầy chúng tôi đang ở “hộp đêm” trong bụng máy bay Eva trên đường về Quê hương và đang vượt nửa sau Thái Bình Dương.
Đời sống sau sự (tự) cách ly

JEAN-CLET MARTIN

Trong thời điểm cách ly và tự cách ly này, thế giới tái khám phá ra chiều kích mang lại cho nó một phương hướng nhất định.
Con người sẽ không còn là chính mình nữa: Đây là bài học mà coronavirus sẵn chờ ta

Slavoj Žižek, nhà triết học người Slovenia, được mệnh danh là “nhà triết học nguy hiểm nhất ở phương Tây” hiện nay. Ông nổi tiếng với tác phẩm Đối tượng trác tuyệt của ý thức hệ (The Sublime Object of Ideology, 1989), ở đó ông đã kết hợp quan niệm duy vật Marxist và phân tâm học Lacan để hướng đến một lý thuyết về ý thức hệ.
Một đại dịch siêu hình

MARKUS GABRIEL

Trật tự thế giới bị lung lay. Một loại virus đang lây lan trên quy mô vô hình của vũ trụ mà ta không hề biết được những chiều kích thực sự của nó.
Một chiều kích khác của Bakhtin

ĐỖ LAI THÚY

M. Bakhtin (1895 - 1975), nhà nghiên cứu văn học Nga - Xô viết có tầm ảnh hưởng bậc nhất ở Việt Nam. Ông là nhà lý luận tiểu thuyết. Người phát hiện/minh ra tiểu thuyết đa âm, tính đối thoại, nguyên tắc thời-không, tính nghịch dị và văn học carnaval hóa…
Émile Zola - nhà văn của quần chúng nhân dân và công lý

THÁI THU LAN

Émile Zola là một nhà văn hiện thực lớn nhất đồng thời cũng phức tạp nhất của nước Pháp ở cuối thế kỷ thứ 19, là người sáng lập lý luận về chủ nghĩa tự nhiên, là một tấm gương lao động không mệt mỏi, là một chiến sĩ có tinh thần chiến đấu dũng cảm chống chiến tranh phi nghĩa, chống quyền lực tàn bạo và bênh vực quần chúng lao động nghèo khổ.
Chú chuột tinh khôn Mushika của thần hạnh phúc và may mắn Ganesa

NGUYỄN TÚ ANH - TRẦN KỲ PHƯƠNG

Trong nghệ thuật Ấn Độ cũng như nghệ thuật Chàm, hình tượng con chuột luôn mang ý nghĩa tốt đẹp, đó là con chuột nhà hay chuột nhắt (mouse), chứ không phải chuột cống.
Săn kỳ lân - Khám phá thêm một điều bí ẩn trong tác phẩm của Shakespeare

ANĐRÂY GOCBUNỐP (Tiến sĩ ngôn ngữ học Liên Xô)

Gần đây đã có những khám phá rất có ý nghĩa ở Washington và London, trong những cuốn sách đã yên nghỉ trên các kệ sách thư viện trong cả bốn thế kỷ nay.
Tóc vàng sợi nhỏ

NGUYỄN ĐỨC TÙNG

Jen học trước tôi hai năm, đàn chị. Cô là thường trú, PGY- 4, tôi là PGY- 2. Trong nghề chúng tôi, hơn nhau một năm đã là tình thầy trò, huống gì hơn hai.
Nhớ vụn về mười năm

LƯU TÂM VŨ
hồi ký

LTS : Nhà văn Lưu Tâm Vũ sinh năm 1942, tốt nghiệp sư phạm Bắc Kinh năm 1961, sau đó dạy học nhiều năm ở Bắc Kinh. Truyện ngắn đầu tay Chủ nhiệm lớp đoạt giải thưởng truyện ngắn ưu tú toàn quốc 1978, được coi là tác phẩm mở đầu cho văn học thời kỳ mới.
Tiền nhuận bút ở Mỹ

Cách đây 40 năm khi nhà xuất bản Morrow and Avon chi 5 triệu đô la cho James Clavell, tác giả những cuốn tiểu thuyết lịch sử nổi tiếng như Hồng Kông ngày ấy, Đại tướng quân, Whirlwind, giới xuất bản ở Mỹ choáng váng. Nhưng bây giờ tiền nhuận bút đã vượt xa kỷ lục ấy.
Thơ

ALAN BURNS

William Carlos Williams cũng như bất cứ người nào, đến rất gần với việc nhận thức ra lý tưởng mới của chủ nghĩa hình tượng, nhất là trong những bài thơ như “The Great Figure” và “The Red Wheelbarrow”.
Giày bốt cho đất nước của gấu trắng lớn

Đây là một câu chuyện về di dân được viết theo chương trình “Dự án chiếc giày” (The Shoe Project) được khởi xướng thành lập bởi tiểu thuyết gia Katherine Govier, Toronto, Canada. Chương trình này bao gồm việc giúp các phụ nữ di dân viết một câu chuyện 600 từ về kinh nghiệm di dân của mình và lên một sân khấu nhỏ để trình diễn (đọc) câu chuyện đó trước những khán giả trong vùng. “Dự án chiếc giày” được thực hiện ở Antigonish với sự giúp đỡ của tiểu thuyết gia Anne Simpson và nhà biên kịch Laura Teasdale.
Đọc thơ để giữ gìn ngôn ngữ gốc hay sự đa dạng văn hoá từ những tiếng nói khác biệt

NHƯ QUỲNH DE PRELLE

Tôi đã từng mơ ước về quê nhà để đọc thơ tiếng Việt, để thổn thức cùng thi ca tiếng Việt. Thế mà, ở nơi này, giữa trái tim châu Âu và trong lòng bạn bè quốc tế, tiếng Việt của tôi ngân lên giữa những nhịp điệu, những giọng nói hoàn toàn khác. Và tôi đi đọc thơ, tự bao giờ tôi cũng tự chuyển ngữ những bài thơ của chính mình với bạn đọc ở đây. Đi đọc thơ, bao điều thú vị và những mới mẻ.
Những lần gặp Hồ Chủ tịch và mối quan hệ Việt Pháp

HÂN QUY

(Phỏng vấn nhà báo lão thành LÉO FIGUÈRES)
Nhà văn của sáu mươi tử thi

PATRICIA HIGHSMITH
Bay đêm

NGUYỄN ĐỨC TÙNG

Một người bạn cũ ở Mỹ kể với tôi rằng gần mười năm nay anh không đi du lịch xa, cũng không về Việt Nam, mặc dù nhớ. Tôi hỏi lý do, anh bảo vì sợ nỗi buồn chán khi phải ngồi trên máy bay mười mấy giờ.
Về việc đọc sách

LỖ TẤN

Nói đến đọc sách, tựa hồ đó là một việc rất rõ ràng, chỉ cầm đem sách ra đọc là được rồi. Nhưng không hề đơn giản như vậy.