Những cách tân mở đầu âm nhạc thế kỷ 20
Cũng như trong hội họa, Ấn tượng (Impressionism) và Biểu hiện (Expressionism) là hai trường phái âm nhạc có tính lịch sử quan trọng, bởi chúng đánh dấu bước chuyển biến tâm lý của xã hội phương Tây khi giã từ thế kỷ 19 lãng mạn và kỷ luật để bước vào thế kỷ 20 đầy bạo lực và biến động.
“Ấn tượng mặt trời mọc” (1872), Claude Monet
Ấn tượng: Tâm trạng, cảm xúc từ ngoại cảnh
Tiền thân của âm nhạc Ấn tượng có thể được tìm thấy trong âm nhạc khắc họa phong cảnh của Mendelssohn. Điển hình là trong overture Hebrides (1830), dàn dây mở đầu dồn dập từng đợt rồi đẩy lên giai điệu cao trào và phóng khoáng, mở ra trong tâm trí người nghe sự hùng vĩ của những con sóng xô vào hang động của vùng đảo Scotland. Đi sâu về tâm lý hơn, âm nhạc Ấn tượng không chỉ muốn nắm bắt một quang cảnh, một bầu không khí mà còn gợi lên tâm trạng, cảm xúc từ một cảnh tượng nào đó. Debussy đã diễn tả các sáng tác Ấn tượng như sau: “Âm thanh của biển, một nét cong của đường chân trời, gió trong kẽ lá, tiếng kêu của một chú chim, tất cả đều để lại những ấn tượng muôn hình muôn vẻ trong ta. Rồi đột nhiên, ngoài cả mong muốn của ta, những ấn tượng còn đọng lại đó trào ra khỏi ta và tìm thấy cách biểu lộ trong ngôn ngữ của âm nhạc. […] Tôi muốn hát ra những phong cảnh còn lưu lại trong nội tâm của mình với sự nhanh nhảu giản đơn của một đứa trẻ.”
Có thể nói, với Prelude a L’apres-midi d’un faune (Khúc dạo đầu Giấc ngủ trưa của thần đồng áng, 1894), Debussy đã gieo mầm cho trường phái Ấn tượng. Những năm cuối thế kỷ 19, ảnh hưởng bởi lý tưởng của Wagner, Debussy đã ruồng bỏ niềm yêu thích trước đây với âm nhạc trừu tượng truyền thống để quay sang phong cách âm nhạc có tính chất tường thuật hơn. Nhưng khác với phong cách liên tưởng âm nhạc trực tiếp và rõ ràng của Wagner qua leitmotif (các mô-típ nhạc gắn với từng nhân vật, sự kiện), Debussy thiên về gợi tả chất thơ và sự tinh tế của một không khí, một cảnh quan, một ấn tượng nào đó, ví dụ như cảm tưởng về biển trong La Mer (Biển cả, 1905). Bản Prelude được viết dựa trên một bài thơ đồng quê (eclogue) của Mallarmé về giấc ngủ mơ của Thần đồng áng giữa một buổi chiều nóng nực. Chàng mơ về hai nữ thần tuyệt đẹp, và khi tỉnh dậy, để lưu giữ những ấn tượng vẫn còn lắng đọng trong tâm trí, chàng đã thổi một khúc nhạc với cây sáo của mình.
Âm nhạc Ấn tượng của Debussy thể hiện tư tưởng cách tân rõ nhất trong sự mơ hồ của điệu thức, kế thừa từ thời hậu lãng mạn. Trong bản Prelude, giai điệu sáo mở đầu uể oải chạy tất cả các nốt nửa cung từ đô thăng xuống sol, không cho người nghe một chút manh mối nào về âm điệu chủ của bản nhạc. Cũng không phụ thuộc vào hòa âm để làm xương sống kết nối dòng âm nhạc như các tác giả thời kỳ lãng mạn, Debussy chú trọng nhiều hơn đến sự tự do trong cấu trúc và tạo ra màu sắc tinh tế từ cách phối nhạc cụ. Ví dụ, giai điệu mở đầu mỏng manh được dành riêng cho sáo, và chỉ được chơi bởi clarinet khi bản nhạc đã phát triển lên cao trào. Giai điệu không được biến tấu, phát triển lên như phong cách cổ điển Đức mà tĩnh tại trên lớp nhạc nền thay đổi âm sắc.
Có thể thấy phong cách cách tân trong âm nhạc Ấn tượng của Debussy được hoàn thiện trong những tác phẩm muộn hơn. Với La Mer, Debussy tập trung vào màu sắc và chất liệu âm thanh, sắc thái, và cách phối dàn nhạc. Ẩn dưới âm sắc tinh tế của các nhạc cụ và các sắc thái đa dạng là cách hòa âm ổn định, tạo nên một cảm giác tĩnh tại bao trùm. Một kỹ thuật hòa âm đáng chú ý nữa của Debussy là sử dụng các hợp âm song song, gợi ra ấn tượng hợp nhất về một hòa âm cụ thể nào đó, giúp cho việc diễn tả cảm tưởng, ấn tượng về một cảnh quan.
Biểu hiện: Những góc khuất trong tâm lý con người
Song song với trường phái Ấn tượng, trường phái Biểu hiện là một kết quả tự nhiên của sự sôi sục cảm xúc trong âm nhạc Áo-Đức cuối thời kỳ lãng mạn. Âm nhạc giải phóng những kìm nén tâm lý bên trong con người có thể được tìm thấy ngay từ các tác phẩm cuối thế kỷ 19 như vở opera Tristan und Isolde của Wagner, vở opera với âm nhạc phô bày những trạng thái cảm xúc cực đoan của các nhân vật. Theo vết chân đó, hai vở opera trường phái Biểu hiện của Richard Strauss là Salome (1905) và Elektra (1908) tiếp tục đẩy lên cùng cực những mảng tối tâm lý của nhân vật với những cảnh bạo lực cuồng dại.
Một người nữa có ảnh hưởng lớn trong thời kì cuối lãng mạn là Mahler. Tuy Mahler thường được nhìn nhận như một người theo phong cách truyền thống bảo thủ, nhưng ông cũng lại là người đặt nền móng cho dòng âm nhạc tường thuật tâm lý. Nhà phê bình Paul Griffiths nhận định: “Các bản giao hưởng của Mahler là những lời thú tội của cảm xúc ban ra từ nội tâm.” Trong các tác phẩm của Mahler như Giao hưởng Số 8 (1906) hay các tập bài hát Kindertotenlieder (Các bài hát về cái chết của đứa trẻ, 1904), Das Lied von der Erde (Bài ca Trái đất, 1909), có thể tìm thấy những chủ đề mà ông luôn bị ám ảnh như cái chết và sự hồi sinh. Dưới ảnh hưởng của các nghiên cứu phân tâm học của Sigmund Freud từ cuối thế kỷ 19, chủ đề về những mối bất an trong tâm lý con người sau đó đã trở thành nét đặc trưng của các tác phẩm Biểu hiện trưởng thành của Schoenberg, Berg và Webern. Ví dụ trong vở kịch một vai Erwartung (Chờ đợi, 1909), Schoenberg miêu tả sự hoảng loạn của một người phụ nữ bị lạc trong khu rừng đêm khi đang tìm kiếm người yêu của mình để rồi nhận ra người đó có thể đã bị chính mình giết chết.
Trường phái Biểu hiện truyền tải những góc khuất trong tâm lý con người trong giai đoạn chuyển giao thế kỷ thông qua sự đổi mới táo bạo trong điệu thức và hòa âm. Cũng chịu ảnh hưởng của phong cách hòa âm nửa cung và điệu thức mơ hồ, nhưng khác với trường phái Ấn tượng, âm nhạc Biểu hiện không chỉ làm mờ nhạt điệu thức bằng cách chú trọng đến các yếu tố khác như dạng cấu trúc và cách phối nhạc cụ mà dần dần từ bỏ hẳn các hệ thống phân bậc âm độ để tiến tới âm nhạc phi điệu thức (atonal). Trong âm nhạc phi điệu thức, không có âm chủ, âm át mà tất cả các âm độ đều quan trọng như nhau.
Hai vở opera Salome và Elektra của Strauss đi theo xu hướng này với âm nhạc thiên về sử dụng gam nửa cung và giọng liên tục thay đổi, không ổn định. Giao hưởng Số 4 (1911) của Sibelius, thường được nhắc đến như một tác phẩm về sự vật lộn và tuyệt vọng của con người, cũng đạt được điều này với việc sử dụng các quãng ba cung (tritone, một quãng nghe rất ngang tai và thường được tránh dùng trong âm nhạc cổ điển các thời kỳ trước) trong cả giai điệu và hòa âm và cùng một lúc đặt hai giọng nghịch tai là la thứ và mi giáng trưởng trong phần kết.
Nhưng Schoenberg mới là người thực sự rũ bỏ điệu thức để bước hoàn toàn vào lãnh thổ khám phá âm nhạc phi điệu thức. Sự tiến bộ trong âm nhạc phi điệu thức của Schoenberg nằm ở chỗ ông sử dụng các nghịch âm không phải để tạm thời chuyển hướng khỏi các hợp âm thuận như các tác giả trước đó mà biến chúng thành các hợp âm độc lập, biến nghịch âm thành tiêu chuẩn. Các âm độ cũng được gắn tầm quan trọng như nhau và được xử lý bình đẳng. Trong tác phẩm lạ thường Pierrot lunaire (Pierrot dưới trăng, 1912), một vở nhạc kịch cường điệu ngắn khắc họa hình ảnh nhân vật chàng hề Pierrot như một nghệ sĩ cuối thế kỷ 19 suy đồi và bế tắc, Schoenberg đã sáng tạo ra kỹ thuật thanh nhạc Sprechstimme (hát nói): giọng xướng âm nữ nửa hát nửa nói, khiến cho cả tác phẩm không có một giai điệu cụ thể ở một âm vực chính xác nào. Kết nối âm nhạc ở đây được tạo ra nhờ cấu trúc đối âm (contrapuntal) và luân khúc (canon). Tuy ở Pierrot lunaire, cách xử lý âm nhạc phi điệu thức vẫn chưa thành quy luật và hệ thống cụ thể nhưng những sáng tạo này là nền móng để Schoenberg phát triển một kỹ thuật sáng tác hoàn toàn mới về sau, đó là nhạc 12 âm (serialism).
Âm nhạc Biểu hiện của Schoenberg được tiếp bước thành công bởi hai học trò của ông là Berg và Webern. Tuy là học trò của Schoenberg nhưng Berg cũng chịu ảnh hưởng lớn từ phong cách cuối thời kỳ lãng mạn của Mahler. Vì vậy, âm nhạc Biểu hiện của Berg có thể được coi như một sự kết hợp giữa âm nhạc phi điệu thức của Schoenberg và tính trữ tình trong âm nhạc của Mahler. Ví dụ như trong Ba Khúc nhạc cho Dàn nhạc (1915), Berg hòa quyện ngôn ngữ âm nhạc phi điệu thức mới với những đặc điểm truyền thống của nhạc lãng mạn như giai điệu biểu cảm, cách phối nhạc cụ tinh vi, trau chuốt và các dạng cấu trúc quen thuộc. Có lẽ tác phẩm quan trọng nhất của Berg là vở opera Wozzeck (1922), được xem như thời hoàng kim của trường phái Biểu hiện. Trong vở opera về Wozzeck - một viên lính trở thành nạn nhân của tất cả những người sống xung quanh khi quay về đời thường - âm nhạc phi điệu thức đã mở ra một phạm vi rộng lớn những tiềm năng về giai điệu và hòa âm, giúp lột tả cảm xúc, suy nghĩ của từng nhân vật một cách sinh động hơn.
Như vậy, Ấn tượng và Biểu hiện - hai trường phái cùng có gốc rễ từ âm nhạc thời kỳ cuối lãng mạn nhưng lại phát triển theo hai hướng đối lập - đã đánh dấu thời kỳ âm nhạc mở đầu thế ký 20 bằng những cách tân dồn dập nhằm rũ bỏ hệ thống điệu thức truyền thống, báo hiệu một thế kỷ của nhiều đổi thay.
Tài liệu tham khảo:
Griffiths, P. (1978) Modern Music: A Concise History from Debussy to Boulez, Thames and Hudson: World of Art
Morgan, R.P. (1991) Twentieth- Century Music, W.W.Norton: The Norton Introduction to Music History
Nguồn: Khánh Minh - Tia Sáng
Tải mã QRCode
.png "Địa danh học và việc nghiên cứu địa danh các tỉnh Trung Trung Bộ")
-
Nhạc và lời: NGUYỄN VĂN VŨ -
TÔN THẤT BÌNH
Nếu dân ca là suối nguồn cảm hứng của nhân dân lao động trong cuộc sống thì hò là phương thế thể hiện tâm tình tràn đầy xúc cảm một cách trung thực nhất. -
VĂN CAO
Hồi kýSau triển lãm Duy nhất 1944 (Salon Unique), tôi về ở một căn gác hẹp đầu phố Nguyễn Thượng Hiền.
-
TÂM HẰNG NGUYỄN ĐẮC XUÂN
Tin từ Làng Mai Pháp quốc cho biết: Đêm giao thừa Thầy nói về Phạm Duy cho khoảng 70 cháu sinh viên Việt Nam về thăm Làng. Bài giảng này cũng là một loại hommage(1) cho Phạm Duy. Có thể nghe lại trên mạng chỗ Pháp Thoại online của Thầy vào ngày 30 Tết vừa rồi. -
Trưa ngày 27/01/2013, cây đại thụ của làng nhạc - Nhạc sĩ Phạm Duy – đã qua đời, hưởng thọ 93 tuổi. Nhạc sĩ Phạm Duy có số lượng tác phẩm âm nhạc đồ sộ, trong đó có nhiều tác phẩm nổi tiếng. Khi còn sống, nhạc sĩ Phạm Duy cũng thường xuyên cộng tác với Tạp chí Sông Hương. Chúng tôi xin đăng lại bài viết cuối cùng của nhạc sĩ đã gởi cho tòa soạn trước khi mất và đã được đăng trên Sông Hương số Tết Quý Tỵ 2013, như một nén hương tưởng nhớ người nhạc sĩ tài hoa.
-
“Đời là những cơn mưa vô thường/ Trói chân em bên đường/ Nước dâng cao chân tường/ Đường xa chân ướt phơi nắng dầm sương”...
-
NGUYỄN TẤN TÔN NỮ Ý NHI
Trong ý niệm của nhiều người từ hạng trí thức cao cho đến bình dân, ngoại trừ dân nghiên cứu dân tộc nhạc học, hát xẩm là một thể loại âm nhạc có xuất thân thấp kém, luôn gắn liền với hình ảnh của người khiếm thị và cây đàn nhị từ góc phố, sân đình hay bãi chợ. Nhắc đến hát xẩm, đa phần người ta liên tưởng ngay đến những ca từ mộc mạc, dung dị và lắm khi dung tục.
-
NGUYỄN ĐẮC XUÂN
Đêm giới thiệu Trường ca Hàn Mặc Tử, tại Học viện Âm nhạc Huế thầy Trần Văn Khê và nhạc sĩ Phạm Duy đã đưa chúng ta đi từ cõi thực mộng mơ trải qua những đau đớn, vật lộn với cơn đau đến ngất lịm và cuối cùng nương tựa vào niềm tin tâm linh để hiện hữu.
-
TRƯƠNG ĐÌNH NGỘ
Thượng thanh khí tiết ra nguồn tinh khí
Xa xôi đời trăng mọc nước Huyền Vi
Đây Miên Trường, đây Vĩnh Cữu tề phi
Cao cao vượt hai hàng bóng vía -
(Bản dịch của Trương Đình Ngộ) -
NGUYỄN THỤY KHA
Có thể nhận ra sự giao hòa giữa nhiều chiều cảm xúc trong quá trình thai nghén bài hát "Thiên Thai". Song có lẽ cái lớn nhất, cái bao trùm, cái gốc để tỏa ra sự tràn trề giai điệu của bài hát này chính là sự phản ảnh có thực của một dòng sông nào đó.
-
ĐẶNG TIẾN “Bộ môn” Thơ đang lùi bước trong xã hội hiện đại. Đời sống đô thị nhanh bước theo nhịp tiến hóa của công nghiệp, đẩy lùi biên độ của thơ: kỹ thuật hiện đại cung cấp cho quần chúng - nhất là thanh niên - những phương tiện giải trí và truyền thông hấp dẫn và nhanh chóng hơn những bài bản vần vè trước đây - dù sao cũng gắn liền với nếp sống nông thôn.
-
NGUYỄN HOÀN Nhân kỷ niệm 10 năm ngày nhạc sĩ Trịnh Công Sơn về cõi thiên thu 1/4 (2001-2011), Nhà xuất bản Trẻ xuất bản cuốn sách “Thư tình gửi một người” tập hợp hơn 300 trang thư tình của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn gửi Ngô Vũ Dao Ánh, người tình có ảnh hưởng mạnh mẽ và lâu bền trong cảm hứng sáng tạo âm nhạc của nhạc sĩ.
-
DƯƠNG BÍCH HÀDân tộc Tà Ôi, cũng như các dân tộc cư trú dọc Trường Sơn, âm nhạc là một bộ phận thiết yếu trong đời sống văn hóa của họ, nó không chỉ mang chức năng giải trí đơn thuần mà gắn liền với tín ngưỡng, với đời sống tâm linh, là phương tiện để tiếp xúc với thần linh.
-
NGUYỄN THỊ HỒNG SANHNgười ta gọi Trịnh Công Sơn là “sứ giả tình yêu”, “người tình của mọi thế hệ”, nhưng có lẽ chức danh “con người thi ca” mà nhạc sĩ Văn Cao yêu mến dành tặng cho ông là phù hợp hơn cả.
-
TrẦn thỊ AnCho đến nay, ca trù vẫn là một thể loại văn chương âm nhạc rất xa lạ với đông đảo đại chúng. Trong ấn tượng chung, ca trù là một sinh hoạt âm nhạc trước hết gắn với lễ lạt của các ông hoang bà chúa hay các miếu đền, sau nữa là thú ăn chơi ở dinh quan, thậm chí trở nên sa đọa và trụy lạc nơi ca quán.
-
NGUYỄN THỤY KHATừ sau "Đề cương văn hóa" của Đảng ra đời năm 1943 sáu chữ "Dân tộc - khoa học - đại chúng" đã trở thành tâm niệm của những chiến sĩ cách mạng làm công tác văn hóa. Song ngay cả khi Cách mạng tháng Tám thành công, rồi cả dân tộc bước vào cuộc trường kỳ kháng chiến thì cho đến trước chiến dịch Điện Biên, chữ "Dân tộc' trong "Đề cương văn hóa" vẫn chỉ được các nghệ sĩ khai thác ở những vốn cổ của người Kinh, trong đó có nghệ thuật âm nhạc.
-
NGUYỄN THỤY KHATrong hai đêm 2 và 3.06.2004 tại Nhà Hát Lớn, Hà Nội đã diễn ra chương trình hoà nhạc của Dàn Nhạc Giao Hưởng Việt Nam dưới sự chỉ huy của Giáo sư - Nhạc trưởng người Anh Colin Metters - Cố vấn âm nhạc và nhạc trưởng hợp tác chính của Dàn Nhạc Giao Hưởng Việt Nam trong dự án 5 năm nhằm củng cố và phát triển dàn nhạc lên ngang tầm quốc tế.
-
VĂN THAO... Tôi tập tễnh bước một leo lên cầu thang ngôi nhà số 108 phố Yết Kiêu vào một ngày giáp tết năm 1976. Đã sang tiết xuân, trời nắng nhẹ mà vẫn lạnh. Tiếng đàn dương cầm vọng ra. Một điệu vans. Giai điệu của bản nhạc mượt mà, lấp lánh như những hạt nắng xao động trên vòm cây. Một giai điệu mà tôi chưa nghe bao giờ.
-
MẶC HY Hồi kýThế là tôi và Lê Lự, mấy đêm nay, lại được nằm chỏng khoèo trên mấy tấm ván nóc chuồng trâu nhà mẹ An tại Khe Giữa để đón một cái Tết thứ hai ở chiến khu Ba Lòng.
.png)
.png)
