Đọc "Phan Bội Châu toàn tập"

16:14 23/09/2019

(Một đôi chỗ cần lưu ý)

CHU TRỌNG HUYẾN

Ảnh: internet

Phan Bội Châu (1867-1940), con người mà cuộc đời và sự nghiệp gắn liền với một giai đoạn lịch sử chống thực dân Pháp của dân tộc Việt nam đầu thế kỷ 20. Không ít người thuộc thơ phú của ông, tàng trữ ít nhiều trước tác của ông và nhiều người muốn sưu tập được càng nhiều càng tốt những di thảo của ông. "Phan Bội Châu toàn tập" do Chương Thâu sưu tập biên soạn, Trần Văn Giàu viết giới thiệu và Nhà xuất bản Thuận Hóa ấn hành (1990), trước tiên phù hợp với lòng mong muốn của nhiều lớp người như vậy.

Với tấm lòng tôn quý nhà cách mạng và nhà văn Phan Bội Châu và với tấm lòng trân trọng công trình sưu tập biên soạn này, nhân khi đọc, bước đầu, chúng tôi thấy có đôi điểm sau đây muốn trao đổi với soạn giả.

Toàn tập đã đưa các tác phẩm thành văn (vốn đã được công bố) vào các tập: 1, 2, 3, 7, 8, 9, 10: Về văn bản học, phần này đã đi vào ổn định. Các tập 4, 5, 6 chủ yếu là câu đối, thơ, phú, bài luận thuyết của Phan Bội Châu, mới sưu tập được từ năm 1945 lại nay. Ở cả hai phần, đều đã được soạn giả làm việc công phu, tuy nhiên, cũng có đôi chỗ cần lưu ý thêm.

Ví ở tập 1 (tr. 236), bài "Qua đò Lách" là bài thơ được góp nhặt và lưu truyền một cách tản mát ở Nghệ Tĩnh mà chưa thật rõ là của ai. Soạn giả có chú thích là Ninh Viết Giao cho rằng đó là thơ bà Tú Ý. Bài có những câu:

"Trông lên Hồng Lĩnh mây tuôn ngược,
Ngó xuống Lam Giang nước chảy xuôi
"

Chỉ tâm trạng của một con người bị mất mát, chán đời. Rồi tiếp đến:

"Còn trời, còn đất, còn vũ trụ
Còn vua, còn chúa hãy còn tôi"
.

Câu trước là một lời triết lý dễ dãi. Câu sau là một niềm tin mù quáng. Tất cả đều không phù hợp với tư tưởng của Phan Bội Châu. Nhất là, bài thơ có ghi thời gian xuất xứ là 1905, cái thời điểm Phan Bội Châu đang hăm hở:

"Nguyễn trục trường phong Đông Hải khứ
Thiên trùng bạch lãng nhất tề phi
"

Chỉ vì muốn:

"Nắm địa cầu vừa một tý con con
Đạp toang hai cái cánh càn khôn
"

(Bài: "Chơi xuân", cùng trang, cùng tập)

Vậy, thêm bài "Qua đò Lách", một tiếng nói lạc điệu so với thơ Phan Bội Châu hồi 1905. Kể cả những bài chưa đủ cơ sở để nói là của Phan Bội Châu như "Từ biệt thân hữu" (trang 231, T1) thì cũng không nên đưa vào. Người phản biện có thể khẳng định, đây không phải là lời Phan Bội Châu. Vì, "Phong vi vi hề chấp quân quyết" tức "Gió thổi hiu hiu vậy ôi! tay nắm lấy chéo áo bạn". Ra đi với lòng ước mong có sự nghiệp lớn như Phan Bội Châu mà lại cứ "Chấp quân quyết" mãi thì đi làm sao được? Sao lại gán cái bịn rịn ấy cho Phan Bội Châu, con người đang mong "nắm địa cầu vừa một tý con con" lúc này!

Phải chăng, ở đôi chỗ, Toàn tập còn thiếu đi cái tinh. Về kịch bản "Truyện Trưng Nữ Vương diễn tuồng" (trang 23 T3) thì ở Nghệ Tĩnh trước đây nhất là Nam Đàn, Hưng Nguyên, nhiều người đã thuộc lòng với tên gọi là "Tuồng Trưng Trắc" mà tên gọi này nghe cũng nghệ thuật hơn. Các độc giả, khán giả ấy rất tôn kính Phan Bội Châu, thuộc nhiều thơ của ông, coi ông là "thánh" nhưng họ đã lưu diễn "Tuồng Trưng Trắc” với sự ghi nhận đó là kịch bản do Vương Thúc Lương, người làng Sen, Nam Đàn viết. Sau này họ mới nghe nhiều nhà nghiên cứu văn học nói thêm rằng, kịch bản ấy có được Phan Bội Châu nhuận sắc. Về lai lịch tác phẩm và tác giả kịch bản "Tuồng Trưng Trắc" ta phân định như vậy là thỏa đáng thế nhưng trong toàn tập, soạn giả không có phần lai lịch tác phẩm, nên cũng không nhắc gì đến Vương Thúc Lương cả.

Đáng chú ý hơn, ở các tập 4, 5, 6 là những tập ghi chép về câu đối, thơ phú về các bài xã thuyết của Phan Bội Châu trong 15 năm ở Bến Ngự (Huế). Bởi toàn cảnh sống và tuổi tác của tác giả như ta đã biết, chúng tôi thấy việc đưa vào toàn tập phần sáng tác của ông trong thời gian này cũng cần có sự chọn lọc thỏa đáng.

Câu đối (tr. 432, T6) sau đây:

"Trùng tuyền hạ đối án hàn huyên cầm sắt hữu thanh giai quốc tháo
Trấp tải dư ngã thế huynh vị nhi tiều tụy vô mộng bất thăng nhai
".

Ghi là "Điếu cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc” thì cần phải xem lại. Về nội dung, chí hướng, ông Phan và ông Nguyễn không phải là bạn "cầm sắt hữu thanh". Trong "Trấp tải dư", cả hai đều chẳng phải là "tiều tụy vô mộng". Phan Bội Châu hẳn đã không nghĩ như vậy. Về lời thì hai câu đối trên, nhiều chỗ khổ độc và đối ngẫu không chỉnh như "đối án hàn huyên" mà đối với "ngã thế huynh vị" vừa không có nghĩa vừa sai luật bằng trắc, từ loại. Cũng như "Quốc tháo" là lòng tiết tháo vì đất nước mà đem đối với "thăng nhai" là bên bờ (?) thì thật là vô nghĩa.

Cũng ở trong tập này (tr. 433), câu đối điếu Đặng Chính Kỷ thì đúng là của Phan Bội Châu, nhưng toàn tập đã ghi:

"Phụ tử bất dữ mưu, thử sự dĩ tri nga phó hỏa;
Phù sinh hà túc tích, lân quân tuy tử báo lưu bì
" là không đúng.

Về văn chữ Hán, Phan Bội Châu không viết dễ dãi với ý "thử sự dĩ tri" (chuyện ấy đã biết) và "phù sinh hà túc tích" (cuộc phù sinh sao khá nhớ) rẻ rúng như vậy. Cũng có thể là sự phàn nàn nhưng đã là lời lẽ của Phan Bội Châu thì tâm huyết và nhuần nhuyễn. Văn của Phan, nhất là thơ chữ Hán và câu đối, khiến người đọc dễ thuộc và khi đọc đến là người ta có lúc phải đứng lên dù là nói đến những điều bất hạnh, vì ý thơ của ông rất sâu có sức lay động rất lớn.

Hai câu này nguyên là:

"Phụ tử nan dữ mưu, để cục tảo tri nga phó hỏa;
Phù sinh hà túc luyến, lân quân do tự báo lưu bì
"

nghĩa là: Trẻ con khó mà mưu nổi việc (lớn), rốt cuộc sớm biết (đó là) con thiêu thân lao vào lửa; Cuộc phù sinh sao mà tiếc nổi, thương anh còn là con báo (chết) để da.

(Tục ngữ Việt Nam: "Con báo chết để da; người ta chết để tiếng")

Đặng Chính Kỷ là học trò thân của Phan Bội Châu đã vào Bến Ngự sống với Phan một thời gian khi Phan mới về ở đó (khoảng 1925-1926). Sau đó Đặng về quê đi dạy học, hoạt động cách mạng rồi hy sinh vì cao trào Xô-Viết Nghệ Tĩnh. Khi nghe tin Đặng mất Phan đã viết câu này vì đau xót thực lòng. Song, đó cũng là điều đau lòng của ta. Bởi Phan Bội Châu đã không đủ những thông tin để nhận thức đúng về phong trào Xô-Viết Nghệ Tĩnh và tấm gương chiến đấu oanh liệt của người học trò của mình lúc này. Về sau, ông có hiểu ra và thay đổi nhận thức đối với phong trào cách mạng 1930-1931, tuy có muộn. Vậy thì những việc riêng lẻ nhất thời như câu đối nói trên không phản ánh được tư tưởng yêu nước, cách mạng nói chung của Phan Bội Châu do đó, không đưa nó vào toàn tập thì hơn. Nêu ra vài ví dụ như vậy, chúng tôi muốn nói phần sáng tác của Phan Bội Châu ở trong các tập 4, 5, 6 nếu sau này được in lại thì nên có sự chọn lọc thêm.

Cũng nhân đây, chúng tôi muốn đề cập đến việc đánh giá Phan Bội Châu qua "Lời giới thiệu" và "Nhận thức của người sưu tập, biên soạn" trong "Phan Bội Châu toàn tập".

Ở lời đề của "Lời giới thiệu" chỉ nên viết: Phan Bội Châu nhà cách mạng, nhà văn, nhà tư tưởng dân chủ của Việt Nam đầu thế kỷ 20 là đủ. Không nên thêm tính từ "yêu nước" sau chữ "nhà văn", cũng như không cần thêm trạng từ "lớn nhất" sau "nhà tư tưởng dân chủ". Vì đã là nhà cách mạng thì tất phải là yêu nước. Còn tư tưởng dân chủ của Phan Bội Châu thì chưa nên khẳng định là lớn nhất. Vì cách đề như thế có thể khiến người ta đặt câu hỏi Phan Bội Châu là nhà dân chủ lớn nhất thì ai là thứ nhì, ai là thứ ba? khi lịch sử chưa cho phép chúng ta đánh giá khẳng định. Cùng với Phan Bội Châu có Phan Chu Trinh, Đặng Thúc Hứa, Ngô Đức Kế... và, nếu như theo thời gian đã được tác giả khẳng định trong "lời giới thiệu" là khoảng 25 năm đầu thế kỷ, thì phải kể đến cả Nguyễn Ái Quốc.

Cũng như trong bài "Nhận thức của người sưu tập, biên soạn" ở trang 23 viết: "Phan bội Châu đã đặt nền móng cho cách mạng về sau (đoàn kết dân tộc, con người cách mạng...)". Nhận định như vậy trọn vẹn quá, lớn quá. Chỉ nên nói: Phan Bội Châu đã góp phần đặt nền móng cho cách mạng về sau. Như thế, dễ chấp nhận hơn. Không nên mở dấu đơn để nối thêm đặt nền móng về "con người cách mạng". Vì nói con người làm nền móng cho cách mạng sau này thì phải nói đến tư tưởng, ý thức hệ... Như vậy thì với nhận thức và hoàn cảnh của Phan Bội Châu làm sao ông ta đặt nổi "nền móng".

Ý nhỏ cuối cùng là vấn đề in chữ Hán. Khi nâng quyển 1 của toàn tập ai cũng có thêm điều mừng là thấy đằng sau có phần in chữ Hán. Nhưng từ tập 2 cho đến tập 10 thì không có phần chữ Hán như thế. Người đọc dễ hiểu là nếu in trọn phần chữ Hán thì công viết, công sắp chữ lớn, toàn tập dày thêm, tốn kém nhiều hơn mà kinh phí có hạn. Nhưng dẫu sao, người đọc vẫn muốn cả 10 tập đều có phần in chữ Hán. Hoặc giả, ở mỗi tập chọn in những câu bài chữ Hán cần đối chiếu.

Ngọc còn có vết, huống chi một bộ "Phan Bội Châu toàn tập", 10 quyển, ngót 4900 trang sách do từ nhiều văn bản nhiều địa phương (trong và ngoài nước) được tập hợp, ghi chép lại thì sao mà mười phần vẹn mười được. Chúng tôi chỉ là một người đọc sơ bộ góp phần điểm sách với tấm lòng mong khi toàn tập được in lại thì sẽ tốt hơn.

Xin ghi lại ở dòng cuối tấm lòng biết ơn đối với soạn giả Chương Thâu và Nhà xuất bản Thuận Hóa.

C.T.H
(TCSH47/05-1991)





 

Đánh giá của bạn về bài viết:
0 đã tặng
0
0
0
Bình luận (0)
Tin nổi bật
  • PHẠM XUÂN NGUYÊNCùng một kiếp bên trời lận đận                  (Bạch Cư Dị - Tỳ bà hành)Nhà văn Bùi Ngọc Tấn vừa cho ra mắt tác phẩm Rừng xưa xanh lá (Mười chân dung văn nghệ sĩ) tại Nhà xuất bản Hải Phòng (1/2003).

  • TÔ VĨNH HÀNhững trang viết sau cùng của một con người luôn luôn là điều thiêng liêng và không bao giờ hết bí ẩn. Vì sao lại dùng từ ấy chứ không phải là chữ kia; đề cập đến cái này chứ không phải là cái khác..? Rất nhiều câu hỏi sẽ đến với người đọc khi trước mắt ta là những ý tưởng hiện hữu sau cùng của một đời người - đặc biệt ở con người vĩ đại như Chủ tịch Hồ Chí Minh. Hồ Chí Minh là cái tên mà mỗi người Việt lúc đọc hay nói, không chỉ diễn đạt một quan niệm gần như vô hạn của nhận thức, mà hơn nhiều thế nữa - là âm sắc tuyệt vời của sự kết tụ những tinh hoa quý giá nhất của trái tim mình.

  • NGUYỄN TỐNGQuê hương đất nước và con người luôn có mối quan hệ gắn bó chặt chẽ, tác động qua lại lẫn nhau trong suốt chiều dày của lịch sử dựng nước và giữ nước. Nó tự nhiên chan hoà đến mức như cá bơi quẫy giữa đại dương, chim tung cánh vô tư giữa bầu trời bát ngát. Đến lúc nào đó, khi con người rơi vào cảnh cá chậu chim lồng, tình cảm, ý thức về đất nước thiêng liêng mới trở nên ám ảnh day dứt.

  • NGUYỄN KHẮC PHÊ           (Đọc “Thân Trọng Một – con người huyền thoại” của Nguyễn Quang Hà)Đã từ lâu, tên tuổi anh hùng Thân Trọng Một trở nên thân quen với mọi người, nhất là với quân dân Thừa Thiên Huế; những “sự tích” về ông đã thành truyện “truyền kỳ” trong dân chúng và đã được giới thiệu trên nhiều sách báo. Tuy vậy, với “THÂN TRỌNG MỘT – CON NGƯỜI HUYỀN THOẠI”, lần đầu tiên, chân dung và những chiến công của ông đã được tái hiện một cách đầy đủ và sinh động nhất.

  • Nhà văn Nguyễn Quang Hà tâm sự với tôi rằng anh có hai món nợ rất lớn mà chắc đến khi nhắm mắt xuôi tay cũng không thể nào trả xong. Hai món nợ mà anh đang gánh trên đôi vai của mình là món nợ đối với nhân dân và món nợ đối với đồng đội. Gần bốn mươi năm cầm bút, anh đã viết 9 tập tiểu thuyết; 7 tập truyện ngắn, ký, truyện ký; 2 tập thơ cùng với hàng trăm bài báo cũng chỉ mong sao trả được hai món nợ ấy.

  • XUÂN CANGNhờ cuốn hồi ký nhỏ Ngày ấy Trường Sơn (Nxb Hội Nhà văn - Hà Nội - 2000) của Nguyễn Khoa Như Ý- tên khai sinh của Hà Khánh Linh, bạn đọc được biết đây là một nhà văn nữ có khí chất không bình thường. Một người con gái mảnh dẻ, nhưng có chí, mơ mộng, ham hành động, vì nghĩa lớn mà dấn thân vào nơi nguy hiểm.

  • Sau Vị giáo sư và ẩn sĩ đường, Ba lần đến nước Mỹ, trong năm 2002, GS. Hà Minh Đức tiếp tục ra mắt bạn đọc tác phẩm Tản mạn đầu ô. Vậy là trong khoảng 5 năm, bên cạnh một khối lượng lớn những tác phẩm nghiên cứu, lý luận, phê bình, ông đã sáng tác 3 tập thơ và 3 tập bút ký. Đó là những con số mang nhiều ý nghĩa thể hiện sự "đa năng" của một đời văn tưởng đã yên vị với nhiều danh hiệu cao quý và hơn 30 tập sách nghiên cứu, lý luận, phê bình. Tản mạn đầu ô ra đời được dư luận chú ý, quan tâm. Sau đây là cuộc trao đổi giữa PGS. TS Lý Hoài Thu với GS. Hà Minh Đức xung quanh tập sách này.

  • HUỲNH HẠ NGUYÊN         (Đọc tập thơ "Khúc đêm" của Châu Thu Hà - Nxb Thuận Hoá - 11/2002)...Thơ Châu Thu Hà mang đậm nữ tính. Khi trái tim biết cười, hay khi giàn giụa nước mắt, ta bỗng thấy quý sao những phút sống chân thành với cuộc đời, với mọi người. Châu Thu Hà không để trái tim mình tuột xuống phía bên kia triền dốc, chị cố bước tới và neo lại, để thấy mình được xẻ chia, được yêu chiều, xoa dịu...

  • LÊ MỸ Ý (L.M.Y):  Thưa nhà thơ, là một người có thể tạm gọi là thuộc thế hệ đi trước nhưng lại luôn "gây sốc" bằng những tác phẩm tìm tòi mới, chắc hẳn ông có quan tâm nhiều đến thế hệ thơ trẻ? Có thể có một nhận xét chung về thơ trẻ hiện nay chăng?NHÀ THƠ HOÀNG HƯNG (H.H): Tất nhiên là tôi rất quan tâm. Nhận xét chung của tôi về thơ trẻ bây giờ là đa số vẫn mang tính phong trào. Có thể nói là những người làm thơ trẻ vẫn đi theo một vết mòn của thế hệ trước, chưa thấy rõ những bứt phá, chỉ nổi lên một số tác giả theo cách lẻ tẻ.

  • Tại sao cô chỉ làm thơ tự do?- Trước hết, bởi tôi thích tự do. Tự do ở đây, được hiểu là: nói, làm, dám mơ ước và tham vọng tất cả những gì mình muốn, không bị tác động và chi phối bởi ai, bởi bất cứ điều gì.

  • NGUYỄN THỤY KHA Đã là lạ tên một tác phẩm khí nhạc mang tực đề "Eo lưng" của nữ nhạc sĩ Kim Ngọc. Lại thu thú khi đọc tập thơ "Nằm nghiêng" của nữ thi sĩ Phan Huyền Thư. Một thế kỷ giải phóng của Việt Nam thật đáng kính ngạc.Cái cách giải phóng mình, phái yếu trong đó có mình của Phan Huyền Thư là sự độ lượng với cũ kỹ, là mỉa mai sự nửa vời, là quyết liệt lặng lẽ vươn tới cách tân theo một thế của “Nằm nghiêng”.

  • NGUYỄN TRỌNG TẠOCòn nhớ mùa Huế mưa 1992, Nguyễn Khắc Thạch và Ngô Minh đến nhà tôi chơi, mang theo bản thảo đánh máy tập thơ đầu tay của một tác giả mới 20 tuổi có tên là Văn Cầm Hải. Một cái tên lạ mà tôi chưa nghe bao giờ. Những bài thơ của anh cũng chưa hề xuất hiện trên mặt báo. Nguyễn Khắc Thạch và Ngô Minh đều nói rằng; "Thơ tay này lạ lắm. Ông xem thử".

  • NGUYỄN QUANG HÀNgồi đọc NGÀN NĂM SAU mà như đang ngồi nói chuyện tay đôi với Nguyễn Trọng Bính. Giọng thơ anh cũng cứ chân chất, yêu quê hương và say đời như chính con người anh. Từ thời chiến tranh, chúng tôi đã ở trong rừng với nhau. Cứ ngồi với nhau là bộc bạch hết. Một lá thư riêng, một rung động mới, chúng tôi cũng chia sẻ với nhau.

  • PHAN THÀNH MINHĐó cũng là tựa đề tập thơ rất dễ thương của Trần Tịnh Yên - nhà thơ của đất kinh kỳ thơ mộng thuở nào - thú thật  là tôi đã vô cùng hạnh phúc khi nhận được tập thơ này do chính  tác giả gởi tặng, dễ thương ở chỗ khổ giấy nhỏ nhắn, trình bày đẹp trang nhã, sách 80 trang với 46 bài thơ cũng mỏng mảnh như thế nhưng nhìn rất thơ, càng thơ hơn nữa khi chính tác giả tự viết lời phi lộ cho mình, tôi rất hợp với anh ở điểm này bởi lẽ chẳng ai có thể thay thế cho mình bằng mình để nói hộ những gì mình muốn nói...:...năm xưa qua ngõ sân đìnhcó người nhặt được mối tình ai rơi

  • NAM NGỌC            (Về tập truyện ngắn mới nhất của nhà văn Võ Thị Xuân Hà do Công ty Truyền thông Hà Thế liên kết NXB Phụ nữ xuất bản và phát hành quý I năm 2009)Tập truyện gồm 14 truyện  ngắn, với những mô típ khác nhau nhưng cùng chung gam màu thấm đẫm chất liệu hiện thực. Tất cả đã tạo nên một chỉnh thể thống nhất mà ở đó các nhân vật dù xấu dù tốt cũng đều hướng tới cái đẹp, cái nhân bản của con người. Cách viết truyện lạ cùng với những chi tiết, tình tiết được lắp ghép một cách khéo léo, Võ Thị Xuân Hà đã một lần nữa gây ngạc nhiên cho người đọc bằng bút pháp ẩn không gian đa chiều của mình.

  • BÍCH THUHơn một thập niên trước đây, với hai truyện ngắn Hồi ức của một binh nhì và Vết thương lòng, Nguyễn Thế Tường đã đoạt giải cao trong cuộc thi truyện ngắn do Tạp chí Văn nghệ quân đội tổ chức năm 1992 - 1994. Tôi còn nhớ một trong số các nhà phê bình đã thành danh của nhà số 4 Lý Nam Đế không kìm được cảm xúc của mình với chùm truyện dự thi của Nguyễn Thế Tường lúc ấy đã thốt lên: “Tôi thích truyện ngắn Nguyễn Thế Tường”. Từ đó đến nay, Nguyễn Thế Tường vẫn miệt mài viết và lặng lẽ ra sách. Người đàn bà không hoá đá là lần ra mắt thứ năm của anh.

  • HOÀNG VŨ THUẬT                (Đọc “Trăng đợi trước thềm”, thơ Hải Bằng, NXB Thuận Hoá - 1987)Đổi mới là trách nhiệm vừa là bổn phận đang diễn ra sôi động trong đời sống văn học hôm nay. Nhưng ranh giới giữa cũ và mới không dễ dàng phân định khi đánh giá một tác phẩm văn chương nghệ thuật.

  • ĐINH NAM KHƯƠNG               (Nhân đọc “ru em ru tôi” Thơ Trương Vĩnh Tuấn NXB: Hội nhà văn - 2003)Có một nhà thơ nổi danh thi sĩ, làm “quan” khá to ở báo văn nghệ. Nhưng chẳng bao giờ thấy ông vỗ ngực, ngạo mạn nói lời: “ta là quan đây” mà ông luôn dân giã tự gọi mình là hắn, xưng hô với bạn bè là mày tao:                          “...Hình như hắn là nhà quê                          Hình như hắn từ quê ra...”                                                                (Gốc)

  • NGÔ MINHKhông thể đếm là tập thơ đầu tay của cây bút nữ Nguyễn Thị Thái người Huế, sống ở thành phố Buôn Ma Thuột vừa được NXB Thuận Hóa ấn hành. Tôi đã đọc một mạch hết tập thơ với tâm trạng phấn khích. Tập thơ có nhiều bài thơ hay, có nhiều câu thơ và thi ảnh lạ làm phấn chấn người đọc.

  • MINH KHÔICuối tháng bảy vừa qua, giáo sư ngôn ngữ và văn chương Wayne S.Karlin và nữ phóng viên Valerie, công tác ở một Đài phát thanh thuộc bang Maryland, Mỹ đã đến Huế tìm thăm nhà thơ Lâm Thị Mỹ Dạ, để chuyển cho chị bản hợp đồng in ấn và phát hành tập thơ Green Rice (Cốm Non) do cơ quan xuất bản gửi từ Mỹ sang.